بررسی مقایسه ای عنصر نور در مثنوی و مهم ترین آثار عرفانی ادبیات فارسی (از آغاز تا قرن نهم هجری قمری)

چکیده بررسی مقایسه ای عنصر نور در مثنوی و مهم ترین آثار عرفانی ادبیّات فارسی (از آغاز تا قرن نهم هجری قمری) اختیار بخشی در این پایان نامه، به بررسی جایگاه عنصر نور در جهان بینی عرفانی مولوی و مقایس? آن با مهم ترین آثار صوفیان? ادبیّات فارسی پرداخته ایم. رویکرد اصلی ما در این رساله رویکرد الگومدار بوده است و با این رویکرد جایگاه و نقش الگوهای بصری و نورمدار را در شکل گیری جهان بینی عرفانی مولوی و صوفیان بزرگ تبیین کرده ایم. این رساله به دو فصل تقسیم می شود. در فصل اوّل، به بررسی عنصر نور در مثنوی و آثار مولوی پرداخته ایم و در دوّمین فصل، جایگاه عنصر نور را در مهمّترین آثار صوفیان? ادبیّات فارسی برکاویده ایم. در بخش اوّل از فصل نخست، به بررسی عنصر نور از دیدگاه هستی شناسی و در بخش دوّم، به بررسی کارکردهای مهمّ آن و در بخش سوّم به بررسی جایگاه و نقش این عنصر از منظر معرفت شناسی پرداخته ایم. در بخش هستی شناسی نور، به مباحثی مثلِ وحدت نور، پاکی نور، پارادوکسیکال بودنِ نور ، بساطت نور، پنهان بودن نور، بازگشت نور به اصل خود و جایگاه نور در نظام تبدیل و تکامل معنوی انسان پرداخته ایم. دربخش کارکردهای نور، مهم ترین کارکردهای هستی شناختی و معرفت-شناختی عنصر نور را تبیین و تشریح کرده ایم. در بخش معرفت شناسی نور، به بررسی وابسته ها و همبسته های عنصر نور مثل ِ آیینه، روزن، انعکاس، صیقلی کردن آیین? وجود برای انعکاس نقشهای غیبی و حصول معرفت عرفانی و سرشت تابشی- انعکاسی معرفت عرفانی و عناصر مهمّی چون فراست ایمانی، معرفت حسّی عرفانی با حواسِّ باطنی و تمییز و مراتب و درجات آن پرداخته ایم. در فصل دوّم، این عنصر را در آثاری چون کشف المحجوب علی هجویری، تمهیدات عین القضات همدانی، گلشن راز شیخ محمود شبستری، کتاب الانسان الکامل عزیزالدّین نسفی، مرصادالعباد نجم الدّین رازی، حدیقه الحقیقه سنایی، اسرارنامه عطّار نیشابوری ، کشف الاسرار و عُدّه الابرار رشیدالدّین میبدی و مشکاه لانوار امام محمّد غزّالی بررسی کرده و وجوه تشابه و تفاوت آرای این عرفا را با مولوی تبیین کرده ایم. نتیج? کار نشان می دهد که مولوی بیشتر به جنبه های معرفت شناختی نورتوجّه می کند. او نورِ خدا را ذاتِ بصیرت و معرفتِ عرفانی و عامل اصلی تبدیل و تکاملِ معنوی انسان می شمارد. تکرار بیش از هفتصد بار کلم? نور و مشتقّات آن در مثنوی نشان می دهد که جایگاه نور در عرفان او در مقایسه با صوفیان دیگر محوری تر است. عنصر نور در کانون توجّه مولوی بوده-است و علاوه بر بهره گیری از این عنصر در تشریح چگونگی فنای صوفیانه، همچنین از آن در توصیفِ ماهیّت و درجات بصیرت و معرفت عرفانی و مباحثِ مربوط به آن بهره برده است. مولوی در اشعار و جملات متعدّدی در مثنوی، دیوان شمس تبریزی، فیه ما فیه و مکتوباتش به جایگاه و نقشهای عنصر نور در خداشناسی، هستی شناسی، معرفت شناسی و انسان شناسی معنوی پرداخته است. کلیدواژه: نورِ خدا، مثنوی، مولوی، هستی شناسی، معرفت شناسی، رویکرد الگومدار